به گزارش روابط عمومی باغ کتاب تهران، گورستان‌ها بخشی از هویت هر شهر و جلوه‌ای از تاریخ و مسائل اجتماع و فرهنگی هستند. گورستان‌های تهران نیز داستان مفصلی دارند. از روزگار مقبره‌های چند صد ساله در حرم حضرت عبدالعظیم (ع) تا گورستان دولاب و ظهیرالدوله و حالا هم بهشت‌زهرا، آرامستان‌های اهالی تهران روندی طولانی را طی کرده‌اند. برنامه «چهارشنبه‌ها تهران» در هفدهمین برنامه خود به موضوع «آرامستان‌ها و خفتگان تهران» پرداخت. این برنامه از ساعت 18 در راهرو سروستان آغاز شد و میزبان این برنامه حمید وکیل‌باشی، کارشناس تاریخ و موزه‌دار بود.
ری و مقبره 800 ساله‌اش
حمید‌رضا حسینی کارشناس تاریخ و تهران پژوه در آغاز برنامه با بیان اینکه گورستان‌های تاریخی در تهران قدیم بسیار زیاد است، گفت: «پیش از پایتخت شدن، تهران روستای گمنامی در شمال ری و دارای 12 محله بود. امروزه در محدوده تهران، شمیران و ری حدود 80 گورستان تاریخی شناسایی کرده‌اند که می‌توان این گورستان‌ها را به سه دسته تقسیم‌بندی کرد. گورستان‌هایی قدیمی که معمولاً خارج از حصار شهر تهران قرار داشتند، گورستان‌هایی که در بقاع متبرکه وجود داشتند و گورستان‌های شخصی.»
این پژوهشگر تاریخ با اشاره به تاریخچه گورستان‌های قدیمی شهر تهران گفت: «با ساخته شدن حصار طهماسبی، گورستان‌های تهران به‌مرور به خارج از دروازه‌های شهر منتقل می‌شوند. در نقشه عبدالغفار دو گورستان قدیمی در خارج از حصار شاه‌طهماسبی وجود دارد. یکی گورستان کهنه است که در محدوده خیابان مولوی امروزی بود و همان طور که از نام آن مشخص است که قدمت زیادی داشته است. در این گورستان تا زمان ناصرالدینشاه نیز دفن صورت می‌گرفت. در سال 93 با انجام حفاری بخش‌هایی از این گورستان کشف شد. گورستان بعدی نیز گورستانی بی‌نام در محدوده پامنار امروزی است، که این گورستان هم با توسعه تهران در زمان ناصرالدینشاه دفن اموات در آن ممنوع می‌شود اما در جریان به توپ بستن مجلس، چند نفر از کشته‌شدگان آن رویداد را بی‌سر‌و‌صدا در این گورستان دفن می‌کنند.»
حسینی درباره گورستان‌های موجود در بقاع متبرکه گفت: «گورستان‌های موجود در بقاع متبرکه، عمدتاً در محدوده ری بودند. یکی از قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین بقاع متبرک شهر تهران، بقعه حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) است و قدیمی‌ترین گور موجود در آن مربوط به قرن 6 هجری است که مربوط به قرن 6 هجری است که شیخ ابوالفتوح رازی، عارف بزرگ شیعه در آن آرمیده است. از دیگر گورستان‌های مشهور بقاع متبرک می‌توان به گورستان ابن‌بابویه و امامزاده عبدالله شهرری اشاره کرد.»
مهمانان ابدی روس در تهران
در بخش بعدی برنامه مستندی درباره تپه‌های باستانی قیطریه و گور‌های قدیمی کشف شده در آن منطقه نمایش داده شد. پس‌ازآن بهنام ابوترابیان، معمار، نویسنده و پژوهشگر میراث فرهنگی با اشاره به محتوای کتاب خود «گذر ایلچی» گفت: «در محدوده بازار تهران و کوچه باغ ایلچی، خانه‌ای وجود دارد که نزدیک به 190 سال پیش الکساندر گریبایدوف، سفیر وقت روسیه در ایران، در آن خانه سکونت داشت. گریبایدوف طی پاره‌ای از اشتباهات عملکردش، به قتل رسید. از آن خانه و افراد مربوط به آن خانه فقط ویرانه‌ای باقی مانده است و یک درخت چنار پیر.»
ابوترابیان در ادامه گفت: «در محدوده گود زنبورک‌خانه، کلیسای کوچکی وجود دارد که قدیمی‌ترین کلیسای تهران است و سازندگان مسیحی قصر فتحعلی‌شاه این کلیسا را ساختند. افراد درگیر در ماجرای گریبایدوف در این کلیسا دفن شده‌اند، اما امروزه چنین رویداد مهمی و تمام افراد درگیر در آن به فراموشی سپرده شدند. در ماجرای گریبایدوف روس‌ها قصه خودشان را تعریف می‌کنند. اما ما گویی از روایت قصه خودمان از آن ماجرا دوری می‌کنیم. این مسئله بسیار مهم است که ما قصه خودمان را از ماجرا داشته باشیم.»
آرامستانی برای مشاهیر
در ادامه برنامه پس از پخش مستندی درباره گورستان ممنوعه تهران، نوبت به فرزانه ابراهیم زاده، کارشناس تاریخ و تهران پژوه، رسید تا درباره گورستان ظهیرالدوله و خفتگان شمیران صحبت کند. ابراهیم‌زاده با اشاره به گورستان‌های روستای شمیران گورستان‌های گفت: «محدوده شمیران تا زمانی که جزئی از تهران نشده بود، گورستان‌ها خودش را داشت. از مهم‌ترین گورستان‌های این محدوده، گورستان تجریش بوده است که تا سال 1300 از آن استفاده می‌‌شد اما با تغییرات قانونی، دفن در این گورستان متوقف می‌شود. از دیگر گورستان‌های شمیران می‌توان به گورستان دزاشیب اشاره کرد.»
ابراهیم‌زاده با اشاره به این مسئله که شناخته‌شده‌ترین گورستان شمیران ظهیرالدوله است، گفت: «تفاوت گورستان ظهیرالدوله با سایر گورستان‌های منطقه این است که این گورستان در زمان شهری شدن شمیران شکل گرفت. فضای قبرستان متعلق به ابراهیم‌خان ظهیرالدوله، وزیر تشریفات دربار بود که بنا بر وصیت خود در این مکان دفن شد و وصیت کرد تا اعضای فرقه صفی علی شاهی و انجمن اخوت در این مکان دفن شوند. اما پس از دوره‌ای افراد مشهور زیادی در این گورستان دفن می‌شوند که البته بازهم باید توسط انجمن اخوت تأیید می‌شدند. افرادی مانند ملک‌الشعرای بهار، رشید یاسمی و تاج السلطنه دختر ناصرالدینشاه. اما بدون شک یکی از مشهور‌ترین افرادی که در این مکان دفن است فروغ فرخزاد است.»
روایتی از گورستان ممنوعه
در بخش پایانی برنامه ماندانا خرم، کارشناس تاریخ و تهران پژوه قدمت باغ گورستان ارامنه تهران، به زمان زندیه بر‌می‌گردد. زمانی که کریم‌خان زند عده‌ای سنگ‌تراش ارمنی را در این باغ ساکن می‌کند. گورستان دولاب در زمان ناصرالدینشاه گسترش پیدا می‌کند. در این دوره دکتر تلوزان پزشک مخصوص ناصرالدینشاه با خریدن زمین‌های اطراف گورستان را گسترش داد. 44 هزار متر از این گورستان متعلق به ارامنه است، 14 هزار متر مربوط به کاتولیک‌ها هست، 3 هزار و 800 متر آن مربوط به ارتودوکس‌ها است و باقی آن متعلق به قبور کلدانی‌ها است. مالکیت این گورستان نیز دست سفارتخانه کشور‌های فرانسه، ایتالیا، روسیه و لهستان است.»
خرم با بیان این نکته که حضور لهستانی‌ها در این مکان، بار دیگر نام گورستان ارامنه را بر سر زبان‌ها انداخت، گفت: «همان‌طور که می‌دانیم در جریان جنگ جهانی دوم برخی از لهستانی‌ها به ایران آمدند. اما با مبتلا شدن این افراد به بیماری‌های مسری حدود 409 سرباز و 528 غیرنظامی لهستانی در ایران فوت می‌کند که در این گورستان به خاک سپرده شدند.»