تعزیه پایتخت در چهارشنبه‌های تهران

به گزارش روابط عمومی باغ کتاب تهران، کلمه «تعزیه» از ریشه عربی «عزی» به معنی سوگواری، برپایی یادبود عزیزان از دست رفته یا تسلیت است. می‌گویند تعزیه‌خوانی هنر باستانی ایرانیان بوده، زمانی که در سوگ سیاوش پهلوان ایرانی آیین‌هایی با زمینه‌ای مشابه برگزار می‌شد. عده‌ای دیگر تعزیه را هنری متأثر از هنر‌های رومی دانسته و به تصویر کشیدن مصائب مسیح را در شکل‌گیری این آیین مؤثر می‌دانند. تعزیه حالا هنری کاملاً ایرانی است. هنری که با وجود فراز و فرود‌‌های بسیار زیادی که تجربه کرده است، یکی از مهم‌ترین آیین‌های عاشورایی محسوب می‌شود. برنامه «چهارشنبه‌های تهران» این هفته به میزبانی سهیل محمودی شاعر و نویسنده شناخته شده، به بررسی موضوع «تعزیه در تهران» پرداخت. این برنامه از ساعت 18 تا 20:30 در راهرو سروستان باغ کتاب تهران برگزار شد.
نگاهی به یک آیین قدیمی
برنامه با اجرای احمد‌رضا حسنی، نوازنده ترومپت آغاز شد. او با دمیدن در ساز خود قطعه‌هایی عاشورایی و با حال و هوای تعزیه در دستگاه‌های بیات اصفهان و چهارگاه اجرا کرد. سهیل محمودی در ابتدای برنامه با اشاره به فلسفه برگزاری هنر تعزیه‌خوانی در ایران گفت: «آیین‌ها همواره با نوعی نمایش و رفتار نمادین همراه بوده‌اند. نمایش در بسیاری از مناسک دینی مانند حج نیز جریان دارد. در دوران صفویان آیین‌های عزاداری با نمایش به معنای اخص کلمه، پیوند پیدا کرد. شبیه‌خوانی یا تعزیه می‌تواند در سنت نمایش یونان یا رفتار‌های نمایشی و رسوم اقوام مختلف کشور ریشه داشته باشد همچنین از روزگار دیلمیان و به‌خصوص عضد‌الدوله دیلمی بود که آیین‌های محرم در سراسر ایران رواج پیدا کرد.»
محمودی ادامه داد: «دوران قاجار دوران اوج هنر تعزیه‌خوانی بود. با سفر‌های ناصر‌الدین‌شاه به اروپا اولین و جدی‌ترین سالن نمایش در ایران به نام «تکیه دولت» راه‌اندازی شد. این سالن اگرچه در ابتدا به نیت نمایش احداث شد اما به مرور به مکانی اختصاصی برای اجرای تعزیه تبدیل شد. تعزیه تا به امروز مخالفان زیادی داشته است. چه افرادی که به نام پاسداشت مقدسات با آن مخالف بودند و چه آن‌هایی که تلاش کردند در دوره پهلوی اول تعزیه را به حاشیه برانند. اما تعزیه جدی‌ترین نمایش مکتوب ایرانیان است. در این هنر شعر و موسیقی به کمک هم آمدند؛ در نتیجه تعزیه نقش مهمی در حفظ هنر موسیقی دارد و بهترین خواننده‌های در اواخر دوره قاجار مانند ضیا الذاکرین، تعزیه‌خوان‌های موفقی بودند. تعزیه در کنار نقالی جدی‌ترین بخش ادب، نمایش و آواز فرهنگ ما هستند که تا به امروز دوام آورده‌اند و بررسی آن‌ها بررسی تاریخ و ریشه ما است.»
دوران طلایی هنر تعزیه‌خوانی
در بخش بعدی برنامه محمد طلوعی، نویسنده و تاریخ ‌پژوه با مروری بر گزارش جهانگردان اروپایی از اجرای نوعی نمایش عاشورایی در شهر اصفهان گفت: «هیچ سندی درباره اجرای تعزیه در اصفهان و در دوره صفویه وجود ندارد. در اصفهان نمایشی به سبک رومی اجرا می‌شد که در آن صحنه‌های از مصائب کربلا را به صورت تک صحنه بر روی یک گاری بازسازی می‌کردند. در این نمایش تماشا‌کنندگان ثابت بوده و علاوه بر حرکت کردن گاری، بازیگران نیز حرکت می‌کردند.»
طلوعی ادامه داد: «هنر تعزیه ریشه‌های تاریخی بسیاری دارد، اما چیزی که ما امروزه به نام تعزیه می‌شناسیم تا پیش از دوره قاجار وجود نداشته است. در زمان محمد‌شاه قاجار شاهزادگان قاجار با پوشیدن لباس سبز در نقش اولیاء ظاهر می‌شدند و با گروهی دیگر که لباس‌های قرمز بر تن داشتند، جنگ بازی می‌کردند. اما در دوره ناصر‌الدین‌شاه با ساختن تکیه دولت این مکان نقشی اساسی در تداوم تعزیه‌خوانی ایفا می‌کند. بنای تکیه دولت سه سال پیش از اولین سفر ناصر‌ا‌لدین‌شاه به فرهنگ در فضایی بیش از 2 هزار متر‌مربع و در چهار طبقه ساخته شده و گنجایش 20 هزار نفر را داشته است، در حالی که تهران در آن زمان 100 هزار نفر جمعیت داشت. از معمار این بنا اطلاعاتی در دست نیست اما محمد‌کریم پیرنیا استاد معماری ایرانی اعتقاد دارد که استاد حسینعلی مهرین معمار این بنا بوده است.»
این پژوهشگر تاریخ با اشاره به تغییرات محتوایی تعزیه‌ها در تکیه دولت گفت: «به مرور زمان تغییرات مختلفی در نوع اجرای تعزیه در این تکیه ایجاد می‌شود. از آن‌جایی که تعزیه‌ها در 10 شب اول محرم اجرا می‌شد، در برخی روز‌ها به داستان‌های جانبی پرداخت شده و تعزیه به سمت نوعی کمدی یا تعزیه مضحک پیش می‌رفت. البته موضوع تعزیه‌ها بسیار متفاوت بود و هر سال با بیانی متفاوت از سال گذشته اجرا می‌شد. اما بعد‌ها با تخریب مهم‌ترین مکان نمایشی تهران در سال 1327، تعزیه تبدیل به مراسمی کوچک شد که در شهرستان‌های دور از تهران مانند کاشان، قزوین و زنجان اجرا می‌شد.»
شکوهی به نام «تکیه دولت»
در ادامه برنامه پس از پخش مستندی کوتاه درباره تکیه دولت، نوبت به دکتر محمد میرزاخانی، نویسنده و تاریخ پژوه رسید تا درباره آیین‌های تعزیه در تهران قدیم صحبت کند. میرزاخانی با تکیه بر روایت‌های هانریش بروگش سفیر آلمان در ایران و حضور او در تکیه دولت گفت: «فضای تکیه دولت به حدی بزرگ بوده که گنجایش حضور 72 نفر سوار بر شتر را داشته که نقش یاران امام حسین (ع) را ایفا می‌کردند. بروگش در روایت خود از تکیه دولت بیان می‌کند که برخی شب‌ها جمعیت تماشاچیان در مراسم تعزیه به 14 هزار‌ نفر و عوامل تعزیه به 3 هزار نفر نیز می‌رسید. بروگش روایت می‌کند که ایرانی‌ها تأکید بسیار زیادی بر شبیه‌سازی روایت عاشورا حتی در تعداد افراد حاضر در آن واقعه را داشتند و حتی تلاش می‌کردند تا سپاه دشمن که به نقلی 4 هزار نفر بودند را در آن فضا حاضر کنند که در نوع خود بی‌نظیر است.»
تعزیه‌ها انواع مختلفی داشت، این محقق درباره انواع تعزیه‌ها گفت: «دسته‌ای تعزیه‌ها به رویداد‌های پیش از واقعه عاشورا می‌پرداخت و ارتباطی به روز تاسوعا و عاشورا نداشت و بیشتر نمایش‌های مذهبی بود. مثلا داستان ضبح حضرت اسماعیل یکی از این روایت‌ها بود. بخشی دیگر از تعزیه‌ها مربوط به رویداد‌های روز تاسوعا و عاشورا بود، مانند عروسی حضرت قاسم (ع) یا روایت آب آوردن حضرت عباس (ع). نوع دیگر تعزیه‌ها مربوط به حوادث پس از واقعه عاشورا مانند بردن اسرا به شام و مدینه بود. تعزیه‌خوان نیز دو دسته بودند. عده‌ای تعزیه‌خوانی را امری خانوادگی و وراثتی می‌دانستند و معتقد بودند که فرد باید با گذشت سال‌ها از «بچه‌خوان» تبدیل به «امام‌خوان» شود. نوع دیگر تعزیه که بیشتر در روستا‌ها رایج بود، تعزیه فصلی بود که توسط کسانی اجرا می‌شد که تعزیه‌خوان حرفه‌ای نبودند. همچنین تعزیه‌خوان‌های حرفه‌ای در تمام ایام سال فعالیت داشتند اما تعزیه‌خوان‌های فصلی صرفاً در ایام محرم و صفر اجرا می‌کردند.»
میرزاخانی ادامه داد: «البته تعزیه‌ها آداب به‌خصوص خود را داشت. پسندیده نبود که کسی در نقش‌های مربوط به واقعه امام حسین (ع) دیده شود. در نتیجه چیزی به نام شبی‌خوانی با ویژگی‌های خاص خود مرسوم شد. یکی از ویژگی‌ها این بود که اجرا‌کنندگان باید متن دیالوگ‌ها را در حین اجرا در دست داشته باشند و به آن نگاه کنند. هدف از این کار پاسداشت حرمت امام حسین (ع) و یارانش و تأکید بر نمایشی بودن اقوال، حرکات حین اجرا بود.»
از میدان تا آپارتمان
در قسمت بعدی برنامه محمد‌رضا کاظمی، روزنامه‌نگار با اشاره به تعزیه‌های انجمنی یا آپارتمانی گفت: «از گذشته در حسینیه‌ها و تکیه‌ها تعزیه اجرا می‌شده است. اما تعزیه‌های آپارتمانی با تعداد بسیار کم و شاید حدوداً 10 نفر برگزار شود. در این تعزیه‌ها شبیه‌خوان‌های اصلی مجلس دور‌خوانی می‌کنند. شبیه‌خوان‌ها لباس تعزیه‌ نمی‌پوشند و گروه‌ موسیقی در این فضا وجود ندارد. ریتم این تعزیه بسیار سریع بوده و شاید بین 1 تا 2 ساعت به اتمام برسد. این تعزیه‌ها معمولا برنامه‌ای تمرینی برای نوجوان‌ها و تازه‌ وارد‌های عرصه اجرای تعزیه است. از دیگر دلایل برگزاری این مجالس، تمرین اجرا برای مراسم خاص است و باعث می‌شود که نسل جوان‌تر به تمام سناریو تعزیه مسلط شود. همچنین ممکن است این مجالس به درخواست بانی مجالس تعزیه برگزار شود. این افراد که حامی اجرای تعزیه هستند، در مجلس کوچک‌تری با خواندن تعزیه به عزاداری و پذیرایی می‌پردازند.»
در انتهای برنامه نیز احمد عزیزی به اجرای شبیه‌خوانی پرداخته و احمد‌رضا حسنی با نواختن ترومپت او را همراهی کرد.