به گزارش روابط عمومی باغ کتاب تهران، برنامه «چهارشنبه‌های تهران» به بهانه سالگرد انقلاب مشروطه و با حضور کارشناسان، تاریخ پژوهان و علاقه‌مندان به این حوزه، وجوه مختلفی از این رویداد مهم تاریخی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی را مورد بررسی قرار داد. «چهارشنبه‌های تهران» چهارشنبه هر هفته از ساعت 18 تا 20:30 با محوریت تاریخ و فرهنگ تهران برگزار می‌شود. میزبان برنامه این هفته سهیل محمودی، شاعر و نویسنده شناخته شده کشور بود.
انقلابی مهم در خاورمیانه
برنامه «چهارشنبه‌های تهران» این هفته، با پخش مستندی درباره زمینه‌ها و چگونگی پیروزی انقلاب مشروطه شروع شد. پس از پخش این مستند سهیل محمودی، مجری برنامه با اشاره به اهمیت انقلاب مشروطه در تاریخ معاصر ایران گفت: «انقلاب مشروطه در تمام شئون زندگی انسان ایرانی حائز اهمیت است. این انقلاب را می‌توان یکی از مهم‌ترین رویداد‌های اجتماعی و فرهنگی و حتی یکی از مهم‌ترین رویداد‌های خاورمیانه دانست. در حقیقت می‌توان نقطه افتراق ما با بسیاری از کشور‌های پیرامون خود را در مشروطیت جست و جو کرد. تجربه مشروطیت ما را از آذربایجان، افغانستان یا امارات جدا می‌کند. در فرایند مشروطیت انسان ایرانی فهمید که رعیت نیست و مفهوم حقوق شهروندی در ذهن ما جرقه زد. از این جهت باید سالگرد فرا رسیدن مشروطه را تبریک گفت چرا که ریشه بسیاری از تحولات اجتماعی و فرهنگی اخیر است.»
رویدادی متشکل از طبقات مختلف
در ادامه برنامه محمدرضا حسینی، پژوهشگر تاریخ و ادبیات درباره تهران، مردم آن و مشارکت آن‌ها در انقلاب مشروطه گفت: «تهران در دوره مشروطه شهری بسیار کوچک‌تر از مقیاس امروزی آن است. تهران امروزی بیش از 600 کیلومتر مربع مساحت دارد درحالی که تهران در زمان مشروطه 19 کیلومتر مربع بوده است و حدود آن از شمال به خیابان انقلاب امروزی، از جنوب به خیابان شوش، از شرق به خیابان 17 شهریور و از غرب به خیابان کارگر محدود بود. آخرین آمار جمعیت تهران در سال‌های نزدیک به مشروطه، 1250 نفر است. تاریخ نگاران آن دوره افرادی ماند ناظم‌الاسلام کرمانی و محمد مهدی شریف کاشانی که خود در جنبش مشروطیت حضور فعالی داشتند، تخمین می‌زنند که در ماجرای تحصن در حرم حضرت عبدالعطیم (ع) یا همان مهاجرت صغری حدود 2 هزار نفر با وجود سختی شرایط آب و هوایی، سرکوب شدید حکومت و نبودن وسیله حمل و نقل کافی در حرم حضور داشتند. در موارد دیگر مانند تشییع جنازه عبدالحمید؛ اولین شهید انقلاب مشروطه و تحصن در مسجد جامع بازار تهران نیز با وجود ممانعت حکومت از حضور مردم 3 هزار نفر شرکت کردند. همچنین در روز‌های نزدیک به وقوع انقلاب مشروطه و تحصن در سفارت انگلیس 14 هزار نفر در این مکان تحصن کردند. با توجه به اینکه زنان و کودکان در این رویداد تاریخی مشارکت فعالی نداشتند، با احتساب حضور مردان بالغ در جنبش مشروطیت، حدود 26 درصد از اعضای جامعه حضور فعالی در این جنبش داشتند.»
حسینی با توضیح طبقات اجتماعی فعال در این رویداد تاریخی گفت: «جنبش مشروطه ایران طی شکل گرفتن ائتلافی بین سه گروه بازاریان، روحانیان و روشنفکران به وقوع پیوست. این سه گروه که خود از دسته‌جات مختلفی تشکیل می‌شوند، متحمل هزینه‌های بسیاری در فرایند انقلاب مشروطه شدند. حمیدرضا حسینی درباره تأثیر هرکدام از این گروه‌ها گفت: «تجار بزرگ به علت اقتضای نقش همیشگی طبقه خود در طول تاریخ شاید حضوری مستقیم در فرایند انقلاب نداشتند اما به شیوه‌های دیگری از این رویداد حمایت می‌کردند. برای مثال معین التجار بوشهری، محمد حسین امین الضرب و ارباب جمشید جمشیدیان هزینه‌های مالی تحصن‌ها و مبارزات را متقبل شدند. به همین علت با تشکیل مجلس شورای ملی از تعداد 60 نماینده، 32 نماینده از اصناف بازار و 10 نماینده نیز از تجار بازار هستند. در گروه روحانیان، طیف مختلفی از آن‌ها از علمای بزرگ گرفته تا طلاب نقش‌های تأثیرگذاری در ججنبش مشروطه داشتند. از رهبری جنبش گرفته تا وعظ و راهپیمایی بود. گروه روشنفکران از دیگران گروه های تأثیرگذار در طول جنبش بودند که برخلاف دو گروه دیگر دارای خاستگاه و طبقه خاصی نبودند و بین بسیاری از گروه‌های اجتماعی حضور داشتند. اما دو کانون مهم روشنفکران در تهران، مدرسه دارالفنون و مدرسه عالی حقوق و علوم سیاسی بود.»
تأثیر مشروطه بر حضور زنان در اجتماع
پس از پخش کلیپی با موضوع مشروطه در آثار علی حاتمی، نوبت به فرزانه ابراهیم‌زاده تهران‌شناس و تاریخ‌پژوه رسید تا درباره تأثیر انقلاب مشروطه در بیشتر شدن نقش زنان در اجتماع صحبت کند. او با اشاره به القاب زنان قبل و بعد از انقلاب مشروطه گفت: «قبل از انقلاب مشروطه زنان بشتر در خانه هستند و با القابی مانند کمینه، مستوره و پرده‌نشین خوانده ی‌شوند. انقلاب مشروطه زنان را به جامعه می‌کشاند. بعد از جنبش مشروطه زنان به اجتماع می‌آیند و حق خود را مطالبه می‌کنند. اما در طول جنبش مشروطه نیز زنان فعالیت دارند و این مسئله نشان‌دهنده تشکیل شدن برخی انجمن‌‌ها توسط زنان، پیش از وقوع انقلاب مشروطه است.»
ابراهیم‌زاده با بیان روایت‌هایی از نقش زنان در وقوع انقلاب مشروطه گفت: « زنان در رویداد‌هایی مانند اعتراض به نبود نان، تحصن در حرم حضرت عبدالعظیم (ع) ، مسئله توتون و تنباکو، تأسیس بانک ملی و تحصن در سفارت انگلیس نقش مهمی داشتند. همچنین انجمن سری زنان در این دوره فعالیت‌های زیادی داشت. در این میان بی بی خانم استرآبادی و طوبی خانم آزموده با تأسیس مدرسه‌هایی زمینه تحصیل زنان را هموار می‌کنند. با راهی که این دو هموار کرده بودند، تنها طی 6 سال تعداد مدارس دخترانه تهران به 20 مدرسه می‌رسد که در آن 2 هزار و پانصد دانش‌آموز تحصیل می‌کردند. همچنین در این میان انجمن‌هایی نظیر «انجمن مخدرات وطن» و «انجمن حریت نسوان» نیز تأثیر بسزایی در تحصیل و حضور زنان در عرصه‌های مختلف اجتماع داشتند.»
مدنی‌ترین روزگار شهر تهران
پس از پخش کلیپی درباره مقبره رو به تخریب صور اسرافیل و ملک المتکلمین، سید احمد محیط طباطبایی تهران‌شناس و محقق تاریخ با بیان اینکه ذات انقلاب ایجاد یک تغییر اساسی در وضعیت پیشین است، گفت: «انقلاب مشروطه جامعه ایران در در تمام شئون دچار تغییر می‌کند. با وقوع انقلاب مشروطه ساختار آموزش، طبقات اجتماعی، شراکت اجتماعی و هنر تغییری اساسی می‌کند. در حقیقت بسیاری از مسائلی که صرفاً مربوط به درباریان بود مردمی می‌شود. مسئله آموزش و مدارسی مانند دارالفنون از انحصار درباریان خارج می‌شود و هنر از شکل انحصاری خود خارج شده و متعلق به هنرمند و مردم می‌شود. در سراسردوره قاجار بنا‌های باشکوهی مانند کاخ گلستان، مدرسه عالی سپسالار و مسجد سلطانیه ساخته می‌شود. در دوره 20 ساله مشروطه شاید روند ساخت بنا‌های باشکوه متوقف شود اما در دوره مشروطه شاهد بالندگی رویداد‌های سیاسی و فرهنگی مهمی هستیم.»
محیط طباطبایی با اشاره به رابطه آموزش و انقلاب مشروطیت گفت: «یکی از دستاورد‌های مشروطه آموزش است. در حقیقت بنیان انقلاب مشروطه آموزش است. ساخت مدارس از انحصار حاکمیت خارج شده و در دست مردم قرار می‌گیرد. در دوره پیش از مشروطه مدارس یا شامل مدارس سنتی می‌شد یا مدارسی انحصاری بود اما مشروطیت مدارس را در سطح شهر گسترده می‌کند. عکاسی و سینما به خیابان‌ها می‌آید و راه خود را در لاله‌زار باز می‌کند. همچنین پس از این دوران بود که مردم توانستند اختلافات خود را در نزد حاکم بلکه نزد قانون حل کنند. در این دوران شهری داریم که به لحاظ حیات مدنی بسیار توسعه می‌یابد و مردم در شهر حضور پررنگی دارند. افراد در شهر دارای حق و منزلت اجتماعی می‌شوند. مسئله مهم ساختن بنا‌های رفیع در یک شهر نیست، مسئله این است که مردم چقدر در شهر حضور دارند. شهر قبل از انقلاب مشروطه شهری فاقد تئاتر، روزنامه، سینما، مدرسه، فضای عمومی و فضای مدنی است. حتی بسیاری از افراد مهم تاریخ معاصر ما حاصل تربیت در این دوران هستند. افرادی مانند صادق هدایت، محمد علی جمال‌زاده و شخصیت‌هایی مانند آیت‌الله طالقانی حاصل فرهنگ بالنده این دوران هستند. در دوره مشروطه تهران به لحاظ مدنیت زیبا‌ترین دوره خود را می‌گذراند و به لحاظ فرهنگی از دوران یگر متفاوت‌تر است، حتی اگر در این دوران بنای باشکوهی ساخته نشده باشد.»
روایتی از یک سال باشکوه
در بخش بعدی برنامه کامران سپهران، عضو هیئت علمی دانشگاه هنر با مروری بر رویداد‌های فرهنگی و هنری سال فتح تهران گفت: «در سال فتح تهران (1288) در عرصه روزنامه‌نگاری شاهد نوعی گشایش هستیم. در این دوران روزنامه‌ای تندرو مانند حبل‌المتین منتشر می‌شود. هرچند که پس از مدت کوتاهی بسته می‌شود. اما یکی از مهم‌ترین روزنامه‌های آن سال «ایران نو» است که برای اولین بار در این روزنامه شاهد نقد تئاتر هستیم. همچنین در این سال است که تصنیف معروف «از خون جوانان وطن لاله دمیده» اثر عارف قزوینی ساخته می‌شود و البته در این سال شعر‌های سیاسی ملک‌الشعرای بهار آغاز می‌شود. در این سال است که به روایتی نخستین رمان ایرانی اثر میرزا‌محمدباقر خسروی نوشته می‌شود.»
مهم‌ترین سند روایتگری
در ادامه برنامه کلیپی درباره کارت پستال‌های دوران مشروطه و پس از آن نمایش داده شد. پس از پخش کلیپ، دکتر اردشیر صالح‌پور درباره تابلو فتح تهران به سخنرانی پرداخت و گفت: « این تابلو مستطیل و حدوداً 6 متر است و تابلو بزرگی محسوب می‌شود. نقاش این تابلو مشخص نیست. تابلو دارای وجوهی ایرانی است چرا که سبک آن قهوه‌خانه‌ای است و همچنین وجوهی اروپایی به جهت وجود پرسپکتیو است. تابلو با اشاره به عدد مقدس پنج، پنج قسمتی است. دربالای تابلو یک بیضی وجود دارد که در داخل آن ماهیت چیستی تابلو را توضیح داده است. این تابلو ترکیب بسیار زیبایی از دو قوم بزرگ ایران یعنی گیلانی‌ها و بختیاری‌ها است که در فت تهران نقشی اساسی داشتند. تابلو فتح تهران از ترکیب طیف‌های خاصی از آبی و قرمز و با زمینه‌ای گرم نقاشی شده است. یکی از نوشته‌های روی دست سواران در تابلو برابری و برادری است که شعار انقلاب کبیر فرانسه هم بود. این تابلو مهم‌ترین سند روایتگری مشروطه و در نوع خود بی‌نظیر است.»