آیین‌های عزاداری در تکیه‌های شمیران

به گزارش روابط عمومی باغ کتاب تهران، وجود تکیه‌ها در تهران قدمتی در حدود 400 سال دارد. از زمانی که اولین تکیه‌ها در شهر‌ری آغاز به کار کردند، این رسم دیرینه در شهر تهران پا‌برجا ماند. اما سال‌ها بعد و با پایتخت شدن تهران، تکیه‌های مختلفی در نقاط مرکزی و شمالی این شهر به دلیل حضور کاخ پادشاه‌های مختلف، در این مناطق ساخته شدند. یکی از این مناطق شمیران است که تکیه‌های قدیمی بسیاری در این منطقه وجود دارد. از تکیه نیاوران گرفته تا تکیه تجریش. برنامه «چهارشنبه‌های تهران» این هفته با حضور کارشناسان، تاریخ پژوهان و علاقه‌مندان به بررسی «تکیه‌های شمیران» پرداخت. این برنامه از ساعت 18 تا 20:30 به میزبانی مرتضی کادر، روزنامه‌نگار و منتقد ادبی برگزار شد.

تکیه‌ای که ناصر‌الدین شاه ساخت
در شروع برنامه فرزانه ابراهیم‌زاده، کارشناس تاریخ و تهران پژوهش، با اشاره به قدمت تکیه‌های عزاداری گفت: «برخی روایت‌های می‌گوید که تکیه‌ها دو دوره صفویه به وجود آمدند و از خانقاه‌های صوفیان الهام گرفته شده‌اند. در دوره قاجار به خصوص دوره ناصر‌الدین‌شاه چند تکیه مهم ساخته می‌شود که از آن‌ها تکیه نیاوران است که ناصر‌الدین‌شاه آن را مخصوص تابستان‌ها ساخت. تکیه نیاوران اولین و قدیمی‌ترین تکیه شمیرانات است.»
ابراهیم‌زاده با اشاره به قدمت تکیه نیاوران گفت: «بسیاری از تکیه‌های منطقه شمیرانات بعد از تکیه نیاوران و پس از دوره ممنوعیت تعزیه‌خوانی ساخته شده است. در طول زمان بسیاری از خانواده‌های مشهور نیاوران هزینه‌های بازسازی تکیه را برعهده می‌گیرند اما بر اساس مستنداتی که وجود دارد، تکیه ظاهر و ساختار خود را از دوره ناصر‌الدین‌شاه حفظ کرده و تغییر چندانی نکرده است و علم و علامت‌های آن قدمتی بین 100 تا 150 سال دارند. حتی سکانس پایانی سریال «شب دهم» اثر «حسن فتحی» نیز در تکیه نیاوران فیلم‌برداری شده است، چرا که تکیه نیاوران کمترین تغییر را در بین سایر تکیه‌های تعزیه‌خوانی در ایران داشته است.»‌

بقعه‌ در شمال تجریش
فرزانه ابراهیم‌زاده در ادامه صحبت‌های خود با اشاره به تاریخچه امام‌زاده قاسم (ع) گفت: «امام‌زاده قاسم (ع) در شمال تجریش قرار دارد و درباره نسب آن روایت‌های بسیاری وجود دارد. عده‌ای معتقدند که بقعه موجود در امام‌زاده قاسم (ع) متعلق به قاسم ابن حسن مجتبی (ع) یا فرزند اوست. این بقعه در دوره آل بویه ساخته می‌شود و در دوره‌ سبک تکین، شاه طهماسب و فتحعلی‌شاه نیز تغییرات و بازسازی‌هایی در آن به وجود می‌آید. اما در دوره امروزی و در حدود سال 1317 خانواده رسولی که از متولیان امام‌زاده و ساکنان محل بودند، مسجد و تکیه امام‌زاده را بازسازی کرده و راه عبور تکیه از امام‌زاده را جدا می‌کنند که بخشی از هزینه آن را خودشان و بخشی را مردم محل می‌پردازند.»
این کارشناس تاریخ درباره آیین عزاداری در تکیه امام‌زاده قاسم گفت: «با شروع محرم مردم تکیه و محل عزاداری را آماده می‌کنند. زیر این تکیه آشپزخانه‌ای وجود دارد که از روز اول محرم نذری می‌دهند. یکی از مهم‌ترین رسومی که در این تکیه و سایر تکیه‌های شمیران وجود دارد، مهمان‌ شدن تکیه‌ها در سایر تکیه‌های شمیران است. این رسم خصوصاً بین تکیه‌های امام‌زاده قاسم (ع)، دزاشیب و جماران قوت بیشتری دارد. در فرایند مهمان شدن، هر هیئت علم‌های خود را به هیئت دیگر می‌برد و مراسم سلام علامت‌ها را برگزار می‌کنند. همچنین در ظهر عاشورا در تکیه امام‌زاده قاسم (ع) گهواره‌ای قرار می‌دهند که به گهواره حضرت علی اصغر (ع) اشاره دارد. رسم است که در این روز افراد تکیه با راه‌پیمایی، به قبرستان‌های منطقه، مثلاً ظهیرالدوله سر می‌زنند.»
ابراهیم‌زاده ادامه داد: «با پایان یافتن مراسم عزاداری در دهه اول محرم، خانم‌های منطقه عزاداری‌ها را در منازل آغاز می‌کنند و اهالی قدیمی محل که در محدوده امام‌زاده قاسم زندگی می‌کنند، به خانه افراد مختلف در محل رفته و مراسم روضه‌خوانی را انجام می‌دهند. هر کدام از اهالی محل دو یا سه روز مجلس روزه برگزار می‌کنند و این رسم تا روز اربعین ادامه دارد. نکته جالب درباره نذری این تکیه این است که در روز عاشورا «قیمه لا پلو» می‌دهند. مداح این تکیه نیز برای سال‌های طولانی آقای «جوزی» است. همین مسئله نشان‌دهنده این است که اهالی این تکیه تأکید به‌خصوصی در حفظ آیین ‌ها و رسوم قدیمی خود دارند.»

تکیه‌ای با معماری پیشرفته
پس از نمایش مستند کوتاهی درباره تکیه نیاوران، نوبت به دکتر عباس ملکی، دیپلمات و استاد دانشگاه رسید تا درباره تکیه تجریش صحبت کند. ملکی که خانواده او از روزگار قدیم و پیش از انقلاب، از گردانندگان تکیه تجریش بودند، درباره معماری تکیه تجریش گفت: «این مکان دارای معماری فنی و پیشرفته است. تکیه در دو طبقه ساخته شده و طبقه اول آن بازار و مغازه، یک طرف آن دارای شاه‌نشین و تالار و طبقه دوم آن مخصوص بانوان است و در وسط آن تختی وجود دارد روی آن تعزیه اجرا می‌شود. معماری تکیه به‌گونه‌ای است هوای شمال تجریش فضای داخل آن را خنک می‌کند و پنجره‌های بزرگ آن نیز به عنوان نورگیر عمل می‌کنند. در بنای تکیه از تیر، تیرچه، خشت گلی، گچ و کاهگل استفاده شده و دارای معماری مستطیلی است. برخلاف عموم تکیه‌های ایران سقفی دائمی دارد که در گذر زمان با وجود وقوع سیل و بارش برف همچنان برجا مانده است.»
ملکی ادامه داد: «این تکیه از از دو قسمت تکیه بالا و پایین تشکیل شده و تکیه پایین تجریش کوچک‌تر از تکیه بالایی است. بنای تکیه بالا متعلق به دوره فتحعلی‌شاه بوده و در سال 1383در فهرست آثار ملی ثبت شده است. این تکیه ارتباط عمیقی با سایر فضاهای شهری دارد. به طوری که بخشی از این تکیه شامل بازار شده و همچنین به وسیله حسینیه خود، از یک طرف به امام‌زاده صالح تجریش و از طرفی به مسجد همت متصل است. البته که وجود بازار لطمه زیادی به این تکیه می‌زند و برای حفظ تکیه، باید بازار را از آن جدا کرد. این تکیه یک مجموعه فرهنگی بسیار خوب است که می‌تواند تبدیل به یکی از بهترین میراث فرهنگی تهران شود.»
این دیپلمات سابق دربازه آیین عزاداری در تکیه تجریش گفت: «از ده روز پیش از محرم، کسبه مغازه‌ها را خالی می‌کنند و با مداحی کتیبه نصب می‌کنند. در گذشته آیین عزاداری در این تکیه از سوم محرم آغاز و در شب 13 محرم به پایان می‌رسید و خانم‌ها و آقایان کنار هم در صحن تکیه حضور پیدا می‌کردند. همچنین مراسم نخل‌گردانی و قمه‌زنی نیز نه در خود تکیه، اما در فضای اطراف آن انجام می‌شد. پس از انقلاب اسلامی برخی متولیان تکیه تلاش کردند تا مراسم شکل مدرنی به خود گرفته، آیین‌های خرافی آن حذف شود و از سخنرانان و فعالان جریان روشنفکری انقلاب اسلامی برای حضور در این تکیه دعوت به عمل آورند.»

فضایی متعلق به گروه‌های مختلف جامعه
در قسمت بعدی برنامه احمد مسجد جامعی، عضو شورای اسلامی شهر تهران، با مروری بر قدیمی‌ترین تکیه‌های تهران گفت: «تکیه «خانوم» قدیمی‌ترین تکیه تهران است. اما از آن‌جایی که اولین عزاداری‌ها برای سید الشهدا در ری و بغداد انجام می‌شود، قدیمی‌ترین و اولین تکیه‌ها در ری برپا شده است. قدیمی‌ترین تکیه در تهران و شاید ایران در نفر آباد شهر‌ری واقع شده و متعلق به دوره شاه عباس دوم است. این تکیه حدود 400 سال است که مراسم عزاداری امام حسین (ع) را برگزار می‌کند.»
مسجد جامعی با توضیح وضعیت تکیه دزاشیب و آیین‌های آن به عنوان یکی از تکیه‌های شمیران گفت: «تکیه دزاشیب متعلق به افراد با تمکن مالی بالا بوده است. یکی از ویژگی‌های تکیه‌های شمیران وجود آب جاری در کنار این فضا است که در آشپزی نیز از آن استفاده می‌کنند. افراد فعال در این تکیه‌ها در قالب این مراسم‌ها به احراز هویت خانوادگی خود می‌پردازند. به طوری که افراد تا حد زیادی سعی در حفظ و برگزاری مراسم‌های خود سنتی و آیینی خود دارند.»
عضو شورای شهر تهران با اشاره به تکیه سپور‌ها گفت: «این تکیه در باغ فردی به نام «حاج علی شریعتمدار» ساخته می‌شود و سپور‌ها ابزار وسایل خود را در نمازخانه این باغ قرار می‌دادند و آن‌جا حضور داشتند. به مرور سرسپور این منطقه تکیه‌ای را در این مکان بنا می‌کند که تبدیل به یکی از تکیه‌های معروف شمیران می‌شود. این تکیه متعلق به گروه‌های مختلف جامعه است و از هر قشر و گروهی در این تکیه حضور داشتند. در این تکیه نیز مانند سایر تکیه‌های شمیران رسم دید و بازدید انجام شده و با تکیه دزاشیب دید و بازدید را به جا می‌آوردند. مصداق بارز این بیت که: بنازم به بزم محبت که آن جا/گدایی به شاهی مقابل نشیند.»
در پایان برنامه بخش‌هایی از کتاب «یک محسن عزیز» توسط فائضه غفار حدادی نویسنده کتاب خوانده شد. این کتاب روایتی مستند از زندگی شهید محسن وزوایی است و نویسنده در این برنامه به روخوانی بخش‌های مربوط به حضور شهید وزوایی در آیین‌های عاشورایی شمیران پرداخت. پس از آن روایتی از مراسم سوگواری در شمیران به قلم زنده‌یاد مهدی شادمانی توسط احسان حسینی نسب خوانده شد.